Kομματική πειθαρχία, κοινοβουλευτισμός και εκλογικό σύστημα

Αφορμή για την παρούσα ανάρτηση είναι αυτό το σχόλιο του κ. Γ. Σαρηγιαννίδη στο blog του e-rooster. Ο κ. Σαρηγιαννίδης συμπεραίνει ότι ο κοινοβουλευτισμός, υπό την έννοια της λειτουργίας του κοινοβουλίου ως τόπου ανταλλαγής ιδεών, προτάσεων κ.λπ., έχει αντικατασταθεί από την επιβολή της άποψης των αρχηγών των κομμάτων, οι οποίοι θα μπορούσαν κάλλιστα να ψηφίζουν μόνοι τους, εκπροσωπώντας την αναλογία των μελών της κοινοβουλευτικής ομάδας του κόμματός τους στη Βουλή. Επισημαίνει και τη διάταξη του Συντάγματος, σύμφωνα με την οποία οι βουλευτές έχουν απεριόριστο δικαίωμα γνώμης και ψήφου κατά συνείδηση. Η διάταξη αυτή είναι απόρροια ενός παλαιού διαλόγου αναφορικά με το ρόλο των βουλευτών και, ιδίως, της δέσμευσής τους απέναντι στους εκλογείς τους (και όχι, φυσικά, στους αρχηγούς των κομμάτων). Άλλωστε, όταν ξεκίνησε ο κοινοβουλευτισμός, οι βουλευτές δεν ήσαν οργανωμένοι κατά κόμματα (αυτό προέκυψε αργότερα) και ήσαν εκπρόσωποι μεμονωμένων περιφερειών - και είχε τεθεί το ερώτημα: εάν οι εκλογείς μιας περιφέρειας εκλέγουν το βουλευτή τους για να ψηφίσει κάποια συγκεκριμένα πράγματα, αυτός δικαιούται να ψηφίσει τα αντίθετα; Και, αν όντως πράξει κάτι τέτοιο, δικαιούνται να τον ανακαλέσουν, διαρκούσης της κοινοβουλευτικής θητείας; Αυτό το ζήτημα λύθηκε στην Αγγλία με την υιοθέτηση της αρχής της ελεύθερης εντολής (δηλαδή ο βουλευτής είναι εντελώς αδέσμευτος ως προς την ψήφο και τη γνώμη του και δεν μπορεί να ανακληθεί από τους εκλογείς του) παράλληλα με την αρχή της virtual representation, κατά την οποία ο βουλευτής εκλέγεται μεν από συγκεκριμένη περιφέρεια, αλλά εκπροσωπεί ολόκληρο το έθνος, ακόμη και περιοχές που δεν εκλέγουν βουλευτές. Αυτό το μοντέλο, τελικώς, επικράτησε και στα υπόλοιπα κοινοβουλευτικά συστήματα.

Στην Ελλάδα ισχύει ο κανόνας της εξάρτησης της εκτελεστικής από τη νομοθετική εξουσία (πράγμα που δεν ίσχυε στα αρχικά στάδια του κοινοβουλευτισμού, ιδίως όταν υπήρχε ανώτατος άρχων - βασιλιάς, ο οποίος διόριζε και έπαυε κατά το δοκούν κυβερνήσεις): η κυβέρνηση πρέπει να έχει τη δεδηλωμένη υποστήριξη της πλειοψηφίας των βουλευτών. Πρακτικά, υπό τα σημερινά δεδομένα (και σύμφωνα και με τους ορισμούς του Συντάγματος), η κυβέρνηση σχηματίζεται από το κόμμα που έχει την κοινοβουλευτική πλειοψηφία και παραμένει στην κυβέρνηση, όσο η πλειοψηφία αυτή διατηρείται. Παράλληλα, όμως, υπό τον ισχύοντα εκλογικό νόμο το κόμμα (που ταυτίζεται και με την κυβέρνηση που θα σχηματισθεί) επιλέγει τους υποψηφίους βουλευτές κάθε φορά και έχει την ευχέρεια οποιονδήποτε "αντιφρονούντα" να τον αποκλείσει από την επομένη Βουλή - αυτό ισχύει πολύ περισσότερο μετά την καθιέρωση του ορίου του 3% το οποίο πρέπει να πιάσει ένας συνδυασμός για να δικαιούται κοινοβουλευτικής εκπροσωπήσεως. Αυτό σημαίνει ότι, ηθικά αλλά και πρακτικά, κάθε βουλευτής οφείλει την υποψηφιότητά του και την περαιτέρω εκλογή του σε μεγάλο βαθμό στο κόμμα, υπό τη σημαία του οποίου ήταν υποψήφιος. Συνολικά, δηλαδή, υπάρχει διπλή εξάρτηση: αφ' ενός η κυβέρνηση-κόμμα εξαρτάται από το σύνολο της κοινοβουλευτικής ομάδας για τη διατήρησή της στην εξουσία, αφ' ετέρου ο κάθε βουλευτής-μέλος της κοινοβουλευτικής ομάδας εξαρτάται από την κυβέρνηση-κόμμα για την εκλογή και την επανεκλογή του. Μπορούμε πολύ εύκολα να διακρίνουμε ότι ο κοινός σύνδεσμος στις εξαρτήσεις αυτές είναι το κόμμα.

Στις Ηνωμένες Πολιτείες η Βουλή των Αντιπροσώπων καταψήφισε το σχέδιο Paulson, παρ' ότι τόσον ο Πρόεδρος των Η.Π.Α. κος. Βush, όσο και η Πρόεδρος της Βουλής κα. Pelosi το στήριξαν αναφανδόν. Στη Μεγάλη Βρετανία είναι επίσης συχνό το φαινόμενο να καταψηφίζονται νομοσχέδια ή να τροποποιούνται, υπό την πίεση ακόμη και μεμονωμένων βουλευτών, που εκδηλώνεται ως απειλή καταψήφισης. Και ενώ στις Η.Π.Α. η κυβέρνηση δεν εξαρτάται από το Κονγκρέσσο, στη Βρετανία συμβαίνει το αντίθετο. Μπορούμε, δηλαδή, να αποκλείσουμε την εξάρτηση της κυβέρνησης από τη Βουλή ως παράγοντα που προωθεί ή υποβιβάζει τον κοινοβουλευτισμό. Κοινό στοιχείο που έχουν οι χώρες αυτές, όμως, όπως και άλλες, όπως η Γαλλία, είναι η εκλογή των βουλευτών αποκλειστικά σε μονοεδρικές περιφέρειες (στη Γαλλία η εκλογή αυτή γίνεται σε δύο γύρους, ενώ στις Η.Π.Α. και τη Βρετανία με σχετική πλειοψηφία σε ένα γύρο). Ο βουλευτής που εκλέγεται κατά τον τρόπο αυτό είναι πολύ λιγότερο εξαρτημένος από το κόμμα, στο οποίο ανήκει. Δεν είναι σπάνιες, δε, οι περιπτώσεις βουλευτών, οι οποίοι κατόρθωσαν να εκλεγούν και χωρίς τη στήριξη των κομμάτων από τα οποία αποχώρησαν ή, ακόμη, και χωρίς καμμία απολύτως κομματική στήριξη, αλλά μόνο και μόνο χάρις στην προσωπική τους προβολή στην περιφέρειά τους. Στην Ελλάδα, αντιθέτως, οι πολυ-εδρικές περιφέρειες (που συνεπάγονται και ανάγκη για πολύ μεγαλύτερη χρηματοδότηση του κάθε υποψηφίου) και το πλαφόν του 3% καθιστούν απαγορευτική μια τέτοια απόπειρα. Πιστεύω πραγματικά πως ένα εκλογικό σύστημα που βασίζεται στις μονοεδρικές περιφέρειες, περισσότερο ακόμη κι από μια αναθεώρηση του Συντάγματος, θα επέφερε ουσιαστικά πολύ μεγαλύτερη ανεξαρτησία στους βουλευτές και πολύ μικρότερη κομματική εξάρτηση.

Πολλοί απορρίπτουν το σύστημα με τις μονοεδρικές περιφέρειες με το βασικό επιχείρημα ότι τα κόμματα, σε μια τέτοια περίπτωση, δεν αντιπροσωπεύονται στη Βουλή αναλόγως της εκλογικής τους δυνάμεως. Το πρόβλημα αυτό το επιλύει με αρκετά έξυπνο τρόπο το γερμανικό εκλογικό σύστημα, στο οποίο οι μισοί βουλευτές εκλέγονται από μονοεδρικές, ενώ οι υπόλοιποι από λίστα. Η λίστα είναι πανεθνική και από αυτήν εκλέγονται τόσοι βουλευτές για κάθε κόμμα, όσοι χρειάζονται για να ανταποκρίνεται το ποσοστό των βουλευτών τους στην εκλογική τους ισχύ (η περιγραφή είναι κάπως απλοποιημένη, αλλά τα βασικά στοιχεία του συστήματος είναι αυτά που ανέφερα). Εν πάση περιπτώσει, όμως, το ισχύον εκλογικό σύστημα είναι αρκετά προφανές ότι συντείνει στην πλήρη, σχεδόν, εξάρτηση των βουλευτών από τα κόμματα και, ιδίως, των κυβερνητικών βουλευτών από το κυβερνών (καθώς αυτοί δέχονται την πρόσθετη πίεση ότι ενδεχόμενη δική τους διαφωνία θα "ρίξει την κυβέρνηση"). Αλλά όσοι θέλουν ανεξάρτητους, πραγματικά, βουλευτές, θα πρέπει να εξετάσουν πολύ σοβαρά το παράδειγμα των μονοεδρικών περιφερειών, στη μία ή την άλλη παραλλαγή τους.