Εισάγεται μεταρρύθμιση στο ασφαλιστικό σύστημα; Και είναι οι αλλαγές επαρκείς;

Το ασφαλιστικό σύστημα (αναφερόμαστε στις συντάξεις, όχι στον κλάδο υγείας) στην Ελλάδα έχει μια πολύ βασική, αλλά και απλούστατη - στη σύλληψή της - παθογένεια: περισσότερες υποχρεώσεις από πόρους. Έτσι, όποιος θέλει να "λύσει" το πρόβλημα του ασφαλιστικού πρέπει να κινηθεί προς δύο κατευθύνσεις (ή, έστω, προς μια από αυτές): την αύξηση των πόρων και τη μείωση των υποχρεώσεων. Μπορούμε εύκολα να καταλάβουμε ότι ο πιο απλός τρόπος για να γίνει αυτό είναι να αυξηθούν οι εισφορές, καθώς και να γίνουν πιο δύσκολες οι προϋποθέσεις για τη λήψη συντάξεως, και να μειωθούν οι συντάξεις. Αυτή είναι η βασική ιδέα του ασφαλιστικού νομοσχεδίου, που κινείται κυρίως στην κατεύθυνση των αλλαγών των ορίων ηλικίας σε κάποιες ιδιαιτέρως ευνοϊκές περιπτώσεις, καθώς και στην παροχή κινήτρων για την παραμονή στην εργασία για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Παράλληλα, κινείται και στην κατεύθυνση της μείωσης των υποχρεώσεων, διαμέσου της μείωσης των λειτουργικών εξόδων, που αναμένεται να φέρει η ενοποίηση των ταμείων σε πολύ λιγότερα από τα σημερινά, ενοποίηση η οποία αναμένεται να εξορθολογίσει περαιτέρω το ασφαλιστικό σύστημα.

Ποιοι άλλοι τρόποι αυξήσεως των πόρων (και των εσόδων) προτείνονται; Η περαιτέρω ενίσχυση των ασφαλιστικών ταμείων από το κράτος και η πάταξη της εισφοροδιαφυγής, ενώ δίδεται ιδιαίτερη έμφαση στην αύξηση των εργοδοτικών εισφορών (να πληρώσει το κεφάλαιο!). Αυτές οι τελευταίες είναι, κατά βάσιν, οι προτάσεις που προβάλλονται από την αντιπολίτευση ως λύση για το ασφαλιστικό σύστημα - καταλήγουν σε μια γνωστή, αριστερή, κοινοτοπία, ότι το σύστημα είναι στη βάση του καλό, αλλά τα πρόσωπα που το στελεχώνουν δεν κάνουν καλά τη δουλειά τους και πρέπει να φροντίσουμε να κάνουν καλά τη δουλειά τους (στην περίπτωση του ασφαλιστικού να αποδώσει το δημόσιο ό,τι οφείλει στα ταμεία και να φροντίσει να εισπράξει τις οφειλόμενες εισφορές).

Είναι ευνόητο ότι η κυβερνητική πρόταση είναι κάπως περισσότερο ορθολογική, σε σχέση με την αντίδραση της αντιπολίτευσης. Ωστόσο, είναι ανεπαρκής και δεν πρόκειται να οδηγήσει σε κάποια βιώσιμη λύση. Από την άλλη, οι οιμωγές της αντιπολίτευσης για το "αντι-ασφαλιστικό" νομοσχέδιο δεν οδηγούν πουθενά. Ας δούμε γιατί.

Το ισχύον διανεμητικό σύστημα βασίζεται σε μια αρχή: ότι κάθε γενιά ασφαλισμένων συντηρεί την αντίστοιχη γενιά συνταξιούχων, δηλαδή ότι οι εισφορές που δίνουν όσοι είναι ασφαλισμένοι σήμερα πηγαίνουν για να καλύψουν τις συντάξεις όσων βγαίνουν στη σύνταξη (και το περίσσευμα αποτελεί αποθεματικό των ταμείων). Αυτό σημαίνει ότι βασικός παράγων που θα καθόριζε το ύψος των ασφαλιστικών εισφορών και των συντάξεων είναι η αναλογία ασφαλισμένων και συνταξιούχων, καθώς η ίδια η βιωσιμότητα του ασφαλιστικού συστήματος εξαρτάται από τη δυνατότητα των ασφαλισμένων να συντηρούν τους συνταξιούχους. Τι σημαίνει αυτό; Ότι, προκειμένου να υπάρχει ορθολογική διαχείριση του συστήματος, ο διαχειριστής του (το κράτος) πρέπει να φροντίζει η αναλογία ασφαλισμένων και συνταξιούχων να είναι τέτοια, ώστε να μπορούν οι ασφαλισμένοι να αντέξουν το απαραίτητο οικονομικό βάρος. Αυτό, κατ' αρχήν, επηρεάζει τις προϋποθέσεις συνταξιοδότησης - ηλικία, χρόνια εισφορών κ.λπ. Το δεύτερο πράγμα που επηρεάζεται είναι το ύψος των εισφορών σε σχέση με το ύψος των συντάξεων. Ένας πολύ απλός μαθηματικός τύπος που περιγράφει το ισχύον σύστημα θα μπορούσε να είναι ο εξής (Α=αριθμός ασφαλισμένων, ε=ύψος μέσης εισφοράς για κάθε ασφαλισμένο, Σ=αριθμός συνταξιούχων, σ=ύψος μέσης σύνταξης ανά συνταξιούχο):

Α x ε >= Σ x σ (βιώσιμο σύστημα)
Α x ε < Σ x σ (καταρρέον σύστημα)

Τέσσερις σημειώσεις: 1. ο αριθμός των ασφαλισμένων είναι διαφορετικός από τον αριθμό του οικονομικώς ενεργού πληθυσμού, καθώς ένα μέρος του οικονομικώς ενεργού πληθυσμού ευρίσκεται σε ανεργία, ηθελημένη ή μη, και ένα άλλο μέρος εργάζεται ανασφάλιστο, 2. το γινόμενο Αxε θα πρέπει να πολλαπλασιάζεται και με ένα παράγοντα που αντιστοιχεί στο ποσοστό των οφειλομένων ασφαλιστικών εισφορών που πράγματι εισπράττονται, 3. στο γινόμενο Σxσ θα πρέπει να προσθέσουμε και τα λειτουργικά έξοδα των ταμείων, τα οποία είναι πολύ σημαντικά - για λόγους απλότητας του παραδείγματος, θα αφήσουμε αυτό τον παράγοντα έξω από τη σημερινή ανάρτηση. 4. επίσης για λόγους απλότητας του παραδείγματος αφήνουμε έξω και τον παράγοντα κακοδιαχείριση που χαρακτηρίζει το σημερινό σύστημα.

Μια άλλη παρατήρηση που πρέπει να γίνει είναι ότι, προκειμένου να είναι το σύστημα βιώσιμο, είναι απαραίτητο να συμμετέχει σ' αυτό όσο το δυνατόν μεγαλύτερο μέροος του οικονομικώς ενεργού πληθυσμού. Αυτό έχει ως συνέπεια την υποχρεωτική, εκ του νόμου, συμμετοχή κάθε εργαζομένου ή επαγγελματία στο σύστημα με την απειλή ποινικών κυρώσεων, μάλιστα, για την περίπτωση μη συμμετοχής ή μη καταβολής των εισφορών.

Επίσης, πρέπει να επισημάνουμε (κι ας το αφήσουμε, χάριν απλότητας του παραδείγματος, έξω από τη συζήτηση στη συνέχεια) ότι κάθε σύστημα κάνει, συνειδητά, και προσπάθεια να υπάρχει κάποια στοιχειώδης ανταποδοτικότητα στο σύστημα, όχι υπό την έννοια της αναλογίας, αλλά ότι γενικώς εάν ένας ασφαλισμένος έχει δώσει περισσότερες εισφορές από έναν άλλο, θα προσδοκά και κάπως (όχι αναλόγως) μεγαλύτερη σύνταξη.

Πρέπει, επίσης, να παρατηρηθεί ότι το άθροισμα ασφαλισμένων + συνταξιούχων είναι ανεξάρτητο από την κυβερνητική βούληση. Επίσης, ότι υπάρχει ένας αυξανόμενος αριθμός προσώπων που υποχρεωτικά θα πρέπει να εντάσσονται στους συνταξιούχους, επειδή (λόγω ηλικίας ή αναπηρίας) δεν είναι πλέον εις θέσιν να εργάζονται και, όσο και να επηρεάσουμε τα όρια ηλικίας, δεν θα μπορούν από την κατηγορία των συνταξιούχων να υπαχθούν στην κατηγορία των ασφαλισμένων. Έτσι, ακόμη και οι κυβερνητικές ρυθμίσεις που θίγουν κάποια όρια ηλικίας ή παρέχουν κίνητρα για παραμονή στην εργασία επί κάποια έτη ακόμη, μόνον οριακή, αντίστοιχα, επιρροή θα έχουν στη συνολική βιωσιμότητα του συστήματος. Κοντολογίς, όσο αυξάνεται ο μέσος όρος ηλικίας του πληθυσμού όσων συμμετέχουν στο ασφαλιστικό σύστημα, κατ' ανάγκην θα αυξάνεται αντίστοιχα και η αναλογία συνταξιούχων/ ασφαλισμένων εις βάρος των τελευταίων. Δηλαδή, από τον παραπάνω μαθηματικό τύπο, την αναλογία "Α" και "Σ" μπορούμε να την επηρεάσουμε (πράγμα που επιθυμεί να κάνει η κυβέρνηση) το πολύ μέχρις ενός σημείου, ακόμη κι εάν το κράτος καταφέρει να κάνει όλο τον οικονομικώς ενεργό πληθυσμό του να ασφαλίζεται και να πληρώνει πλήρεις εισφορές.

Από τον τύπο αυτό προκύπτει ότι, προκειμένου να διατηρηθεί ένα βιώσιμο ασφαλιστικό σύστημα, σε ένα περιβάλλον στο οποίο ο αριθμός των ηλικιωμένων (ήτοι των κατ' ανάγκην συνταξιούχων) αυξάνεται, σε σχέση με τους νεώτερους ασφαλισμένους/ καταβάλλοντες εισφορές, απαιτείται να αυξηθούν οι εισφορές ή να μειωθούν οι συντάξεις.

Το ασφαλιστικό νομοσχέδιο που κατατέθηκε, όπως είδαμε, προσπαθεί να επηρεάσει την αναλογία ασφαλισμένων και συνταξιούχων και να μειώσει τα λειτουργικά έξοδα των ταμείων.

Να μειωθούν οι συντάξεις κάτω από ένα όριο είναι ανεπίτρεπτο. Αυτό για δύο λόγους: πρώτον, διότι τόσο πολιτικά, όσο και ηθικά (όχι ακριβώς και νομικά) δεν μπορούμε να πούμε σε κάποιον που έχει δώσει υποχρεωτικά εισφορές καθ' όλο τον ασφαλιστικό του βίο ότι οι εισφορές αυτές δεν του εξασφαλίζουν σύνταξη, με την οποία μπορεί να ζήσει αξιοπρεπώς. Ο δεύτερος είναι ακριβώς αυτός, ότι, αν είναι το σύστημα να δίνει συντάξεις, οι οποίες δεν συντηρούν τον συνταξιούχο, δεν έχει και λόγο ύπαρξης - καλύτερα να το καταργήσουμε εντελώς! Έτσι, πηγαίνοντας πάλι στον παραπάνω μαθηματικό τύπο, το "σ" μπορεί κι αυτό να μειωθεί μέχρις ενός σημείου. Κανένα πολιτικό κόμμα δεν έχει προτείνει τη μείωση των συντάξεων.

Τι απομένει (κι εδώ πάμε στις "προτάσεις" της αντιπολίτευσης - χρησιμοποιώ τα εισαγωγικά, επειδή δεν έχουν προταθεί συστηματικά); Το στοιχείο "ε", οι εισφορές. Πόσο μπορούν να αυξηθούν; Μα είναι προφανές ότι και στην αύξηση αυτή υπάρχει ένα όριο - το όριο, μετά από το οποίο δεν θα μπορεί μεγάλος αριθμός επιχειρήσεων ή επαγγελματιών να αντέχει τις εισφορές αυτές και θα οδηγείται είτε στην ανασφάλιστη εργασία είτε, εάν μάλιστα το κράτος έχει τη δυνατότητα να πατάσσει πλήρως την εισφοροδιαφυγή, στην ανεργία ή τη μετανάστευση (όχι μόνο εργαζομένων, αλλά και επιχειρήσεων, βλ. ελληνικές επιχειρήσεις στη Βουλγαρία ή τα Σκόπια). Το ίδιο ισχύει και για την ενίσχυση των ταμείων από το κράτος. Θα απαιτηθεί αντίστοιχη αύξηση της φορολογίας, η οποία θα είναι εξίσου επιβαρυντική για της επιχειρήσεις και θα οδηγήσει στις ίδιες παρενέργειες. Όσοι υποστηρίζουν αυτή την πρόταση σχεδόν δεν αντιλαμβάνονται ότι η συνολική επιβάρυνση μιας επιχείρησης είναι η ίδια, είτε καταβάλλει μεγαλύτερες εισφορές, είτε μεγαλύτερους φόρους. Δηλαδή η αύξηση της φορολογίας, αντί της αυξήσεως των εισφορών, έχει τα ίδια ακριβώς αποτελέσματα ως προς τη βιωσιμότητα μιας επιχείρησης και τη δυνατότητά της να λειτουργεί και να εξακολουθήσει να είναι πηγή εισφορών και φόρων για το κράτος.

Βλέπουμε, εν ολίγοις, ότι στο ισχύον σύστημα οι παρεμβάσεις που μπορούν να γίνουν έχουν τα όριά τους - και ότι δεν μπορούν να οδηγήσουν στη μεσοπρόθεσμη βιωσιμότητά του. Ακόμη και κάποιες ενδιαφέρουσες προτάσεις (όπως αυτή του κ. Ανδρουλάκη για τη δημιουργία ενός fund από τα έσοδα των αποκρατικοποιήσεων, το οποίο θα ενίσχυε τα αποθεματικά των ταμείων) το πολύ-πολύ να οδηγήσουν σε κάποια παραπάνω χρόνια ζωής το ασφαλιστικό σύστημα. Όταν όμως φθάσει τα όρια που αναφέραμε, η κατάρρευσή του θα είναι απότομη.

Έτσι, οι όποιες παρεμβάσεις στο ασφαλιστικό σύστημα γίνονται σήμερα από την κυβερνητική πλειοψηφία δεν συνιστούν παρά προσπάθειες για διορθωτικές μεταβολές του. Πολύ περισσότερο, οι κραυγές της αντιπολίτευσης και που προτάσεις που μπορούν να συναχθούν από αυτές θα επιτάχυναν την κατάρρευση του συστήματος. Πραγματική μεταρρύθμιση θα ήταν η σταδιακή μετάβαση από το σημερινό σύστημα σε ένα κεφαλαιοποιητικό σύστημα, στο οποίο οι εισφορές κάθε ασφαλισμένου θα αποταμιεύονταν και θα αποτελούσαν την πηγή για τη δική του σύνταξη. Όσο διατηρείται το σημερινό σύστημα (και κατ' ανάγκην οι τύποι που ανέφερα παραπάνω), και ιδίως όσο πλησιάζουμε στα όριά του, το μέλλον των συντάξεών μας και της οικονομίας γενικότερα καθίσταται ιδιαιτέρως επισφαλές.